Safsata akıl yürütmedeki yanlışlara, hatalı akıl yürütmelere verilen addır. Yanıltmaca olarak da bilinen safsatalar ilk bakışta ikna edici görünen; fakat detaylıca irdelendiği zaman açığa çıkan bir nevi sahte çıkarımlardır.

Genellikle tümevarım ya da tümdengelim biçiminde ortaya çıkan safsata, mantık bilmeyen bir insan tarafından da fark edilebilir. Yine de akıl yürütme yöntemlerini bilmek, çıkarım şemasını daha iyi anlamayı ve bir hatalı akıl yürütmeyle karşılaşılınca bunun farkına daha çabuk varılmasını sağlar. Bu da bir düşünceyi ortaya koyarken aynı hataya düşmemek için kişiye fırsat sunar.

Safsatalar, çıkarımın anlamı ile ilgilidir. Dolayısıyla safsata; kullanılan dildeki belirsizlik, çok anlamlılık, kavramların ve gramerin yanlış kullanılması, bir fikrin ve olayın yanlış ifade edilmesi, yanlış anlama, konu dışına çıkma, batıl itikatlar, inançlar, kulaktan dolma yanlış bilgiler nedeniyle ortaya çıkar.

Doğru bir akıl yürütme için ifadenin açık, seçik ve anlaşılır olması gerekir. Safsatalarda ise ifadeler herkes tarafından anlaşılır olmaz. Anlaşılır olsa da çeşitli kandırma ve şaşırtma taktikleri uygulamak için yapılıyor olabilir.

Safsata, Yunanca sophisma kelimesinden türetilen bir terimdir. Kişiyi sözle şüpheye düşürerek yanıltmaya, şaşırtmaya ve aldatmaya yönelik dil ve mantık cambazlığı safsata olarak karşımıza çıkar. Kuruntuya dayanan öncüllerin yanı sıra bazen doğruya benzeyen, fakat gerçekte doğru olmayan öncüllerden de safsatalar kurulur.

SAFSATA ÇEŞİTLERİ

Ad hominem (Adam karalama)

Ad hominem, saldırı safsatası grubundan bir safsata türüdür. Bu safsata çeşidi, iddiaya değil de iddiayı ortaya atan kişiye yönelen saldırılarla kişiyi kötüleyerek iddianın yanlışlığı ileri sürülerek yapılır.

Kaynağa saldırarak argüman itibarsızlaştırılmaya çalışılır.

İddianın, iddiayı ortaya atan kişinin karakteriyle ya da davranışlarıyla ilişkilendirilip yanlışlığının ileri sürülmesine ad hominem denir.

Ad hominem şu şablonla gerçekleşir:

1. A kişisi Y iddiasında bulunur.
2. B kişisi A’nın kişisel özellik veya davranışlarına saldırır.
3. O hâlde, A’nın iddiası yanlıştır.

Ad hominem örneği:

• A kişisi: Bana göre kürtaj yanlıştır.
• B kişisi: Yobazın teki olduğun için böyle düşünmen normaldir!
• O hâlde, kürtaj yaptırmak yanlış değildir.

“Sen de” Safsatası (Ad Hominem tu Quoque)

“Sen de” safsatası da saldırı safsatası türüne girmektedir. Bu safsata türünde söylem-eylem çelişkisi ön plana çıkarılır. Bir kişinin iddiasının davranışlarıyla çelişmesinin iddianın yanlış olduğunu gösterdiği öne sürülür.

“Sen de” safsatası

Mesela, kişinin elinde hamburgerle ve üzerinde deri ceketiyle arkadaşlarına hayvanların kürkü, derisi ve eti için kesilmesinin ahlaki olarak yanlış olduğunu söylemesi de “Sen de” safsatasına girer. Söyledikleri inandırıcı olmaz ve hayvanların kürkü ve derisi veya eti için yok edilmeleri ahlaki olarak yanlış değilmiş gibi bir izlenim yaratır.

“Sen de” safsatası şu şablonla gerçekleşir:

1. A kişisi bir iddiada bulunur.
2. B kişisi A’nın iddiasının doğruluğunun A’nın davranışlarıyla çeliştiğini söyler.
3. O hâlde, A’nın iddiası yanlıştır.

“Sen de” safsatası örneği:

• A kişisi: Sigara içmek kötüdür, çeşitli hastalıklara yol açar, hiçbir zaman sigaraya başlamayın, içiyorsanız hemen bırakın.
• B kişisi: Evet ben de kanser olmak istemiyorum, sigara içmeyeceğim.
• A kişisi: Hadi bir ara verelim, dışarıya çıkıp birer sigara içelim.
• B kişisi: A kişisi sigara içtiğine göre sigara içmek kötü bir şey olmamalı.

İnanca Başvurma (Appeal to Belief)

İnanca başvurma safsatası otoriteye başvurma safsataları türüne girmektedir. Bir iddianın doğruluğunu, insanların çoğunun ona inandığını savunarak kanıtlamaya çalışmakla gerçekleşen hatadır.

İnanca başvurma safsatası

İnansa başvurma safsatası şu şablonla gerçekleşir:

1. İnsanların çoğu Y’nin doğru olduğuna inanıyor.
2. O hâlde, Y doğrudur.

İnanca başvurma safsatası örneği:

• Tanrı vardır; çünkü Amerikalıların %85’i Tanrı’nın varlığına inanıyor.
• O hâlde, Tanrı vardır.

Yazan: Sosyolog Ömer Yıldırım