İyi İdeası Nedir?

Platon, Parmenides gibi tek bir varlık öne sürmek yerine, bir varlıklar çokluğu önermektedir. Bu varlıklar, yani idealar, hiç kuşkusuz kendi aralarında kusursuz bir düzene ve hiyerarşiye sahiptirler. Bu düzeni ve hiyerarşiyi kavramak için Platon’un, diğer tüm ideaların üstüne yerleştirdiği en yüksek idea olan iyi ideasını ele almak gerekir.

Platon, eserlerinde birçok farklı idealardan söz etse de iyi ideasının altını özellikle çizmiştir. İdeaları duyulur şeylerin nedeni olarak İyi ideasını ise, diğer idealar da dâhil olmak üzere evrendeki her şeyin en yüksek nedeni olarak göstermiştir (Devlet, 509b). İdeaları özler (ousia) olarak İyi ideasını ise özler ötesi öz, yani bir tür hiper öz (hyperouisa) olarak görmüştür. Bu özelliğiyle İyi ideası, evrendeki düzenin birleştirici ve her şeyi kapsayıcı ilkesi olur (Copleston, 1995: 50).

Evrendeki tüm görünür şeyler, kendisinden pay aldıkları ideaya benzemeye çalışırlarken idealar da hep birlikte en yüksek İyi ideasına yönelirler ve mümkün olduğunca ona benzemeye çalışırlar. Böylece dolaylı olarak da olsa evrendeki her şey İyi ideasına yönelmiştir ve mümkün olduğunca ona benzemek eğilimindedir. Bunun sebebi, İyi ideasının, diğer tüm idealarda ortak olarak bulunuyor olmasıdır. Bütün idealar iyiden pay almışlardır ve bu yüzden İyi ideası, evrendeki her şeyin de ontolojik özlüğünü oluşturur. İyi ideasının bu yüksek konumu İyi ile varlığın özdeşliği kabulüne dayanır; “İyi varlıktır ve varlık iyidir” (Arslan, 2006: 233).

Yani İyi ideası en yüksek varlıktır, varlığın kendisi, özüdür. O hâlde Platon’a göre kendisinde varlık bulunan her şey, zorunlu olarak iyilikten bir miktar pay taşır. Bu kabul, Platoncu bilgi, varlık, ahlak ve toplum anlayışının temelidir ve insanın da özü gereği iyi bir varlık olduğu sonucuna ulaştırır.

Platon’un en temel ontolojik tezlerinden biri de şudur; “İyi varlıktır ve varlık iyidir.”

Fakat İyi ideasına yüklenen bu yüksek konum, ister istemez bir sorun doğurmaktadır. Platon’un Demiourgos adı verilen bir düzenleyici Tanrı öngördüğü bilinmektedir. Demiourgos evreni düzenleyip meydana getiren Tanrısal güç, İyi ideası ise tüm varlıkların ve var olanların nedeni olduğuna göre bunlardan hangisi gerçek bir Tanrı olmaya layıktır? Kimi yorumcular, Platon’un İyi’ye yüklediği niteliklerden yola çıkarak Demiourgos ile İyi ideasının bir ve aynı şey olduğunu savunmuştur (Weber, 1993: 57).

Demiourgos, Tanrı’nın etkin, hareket ettirici, düzenleyici, akıl ve ruh sahibi yönünü temsil ederken İyi ideası ise Tanrı’nın değişmez, sabit ve dingin yönünü, varlık ötesi varlığını temsil eder. Platon Timaios’ta, Demiourgos’un İyi gibi ezeli ebedi olduğu ve başından beri idealara ve hepsinden önce de İyi ideasına baktığı söylenir (Timaios, 28a-41a). Şu hâlde Tanrı’nın, İyi ideasını temaşa etmediği tek bir an dahi olmamıştır. Demiourgos, evrenin İyi olmasını istemiştir. Bu durumda Tanrı’nın istemesinin nedeni İyi ideasıdır ve iyi olan her şeyin nedeni, Tanrı’nın iyiyi istemesidir.

Platon’un eserlerindeki kimi ifadeler, onun İyilik, Güzellik ve Adalet idealarını birbirlerinden ayrı şeyler olarak görmediğini düşündürür. İnsanlık için nihai amaç olmaları bakımından İyilik, Güzellik ve Adalet arasında hiçbir fark yoktur. Bu üçü tek bir ideadırlar ve Varlığın en yüksek özlüğüdürler. O hâlde Platon’a göre varlık, özü gereği hem iyi hem güzel hem de adildir. Bu görüş, birbirleriyle çatışma hâlinde olan zıt unsurlardan birinin diğeriyle yer değiştirmesinin, yani varlığa gelmesinin cezasını da beraberinde getiren bir adaletsizlik olduğunu savunan ve böylece varlığı, özü gereği adaletsizlik olarak gören Anaksimandros‘a bir yanıt oluşturduğu kesindir.

Hazırlayan: Sosyolog Ömer YILDIRIM
Kaynak: Ömer YILDIRIM’ın Kişisel Ders Notları. Atatürk Üniversitesi Sosyoloji Bölümü 1. Sınıf “Felsefeye Giriş” ve 2., 3., 4. Sınıf “Felsefe Tarihi” Dersleri Ders Notları (Ömer YILDIRIM); Açık Öğretim Felsefe Ders Kitabı