Aristoteles, en büyük antik Yunan filozofudur. Bir bakıma felsefe tarihinin en büyük ismidir.

Aristoteles ayrıca hocası Platon ile Batı düşüncesinin en önemli iki filozofundan birisidir. Fizik, gökbilim, ilk felsefe, zooloji, mantık, siyaset ve biyoloji gibi birçok konuda pek çok eser vermiştir. Dolayısıyla da Aristoteles’in belli bir zeminde ilerleyen tek parçalı bir felsefe anlayışı yoktur.

Aristoteles, MÖ 384 veya 385’te, günümüzde Athos tepesi olarak adlandırılan tepenin yakınlarında ufak bir Makedonya kenti olan Stageira’da, Makedonya kralı II. Amyntas’ın (Philippos’un babası) hekimi olan Nikomakhos’un oğlu olarak dünyaya gelmiştir.

Aristoteles, MÖ 367 veya 366 ’da 17 yaşında Platon’un Atina’daki akademisine (Akademia) girmesiyle Platon’un en parlak çömezlerinden biri olur. Antik Çağ’ın bu en önemli felsefe okulunda yirmi yılı aşkın bir süre kalmış, bu süre zarfında hocası Platon’un felsefi öğretilerinden derin biçimde etkilenmiştir. Bu etkiyi, eserlerinin bazı yerlerinde sarf ettiği “biz Platoncular…” ifadesiyle bizzat kendisi de dile getirir.

Platon’un MÖ 398/7 dolaylarındaki ölümü üzerine Atina’yı terk ederek önce Batı Anadolu’daki Assos’a, ardından Lesbos (Midilli) adasına gitmiş, buralarda okullar kurmuş, dersler vermiş ve öğrenciler edinmiştir.

Tütör yahut yardımcı hoca olarak çalıştığı dönemde, okuma tutkusuyla tanınmış; (Platon, belki de bir tür tenezzülle, ona okuyucu mahlasını takar) daha sonraları Akademia’daki öğretime kendisi de katkıda bulunmuş: kimi zaman Platoncu savları rakip Isokratos Okulu’na karşı savunmak için geliştirmiş hatta zaman zaman da Evdamos ya da Can üzerine (Peri tes Psykhes) yazılarında olduğu gibi, bu tezleri büyükseyen diyaloglar yazmıştır. Gryllos yahut Retorik Üzerine, Aristoteles’in diyalog yazarlığı dönemine aittir.

Platon MÖ 347’de öldüğünde, Akademeia’nın başına ardılı olarak Spevsippos’u atamıştır. Antik Çağ’dan itibaren yaşam öyküsü yazarları -herhalde kötücüllüklerinden- Platon’un bu seçiminde Aristoteles’in Akademeia’yı terk etmesinin asıl nedenini görüyorlar. Aristoteles’in en azından Spevsippos’a karşı kalıcı bir garez duyduğunu biliyoruz.

Aristoteles aynı yıl, belki de ustasının teşvikiyle, Ksenokratos ve Theophrastos ile bugün Biga Yarımadası olarak anılan Troas bölgesindeki Assos kentine gönderilir. Orada Tiran Atarnevsli Hermias’ın siyasî danışmanı ve dostu olur. Aynı esnada, özgünlüğünü daha o zamandan belli eden bir okul kurar. Bu okuldaki girişimleri arasında yaşam bilim üzerine çalışmaları yer alır.

345-344 yıllarında, belki de Theophrastos’un daveti üzerine, komşu Lesbos (Midilli) adasının Doğu kıyısındaki Mytilene (Midilli) kentine varır. 343’te Pella’daki (Bugün Ayii Apostili) Kral Makedonyalı Philippos’un sarayına, oğlu İskender’in eğitimini üstlenmek üzere çağırılır. 341 yılında Perslerin eline düşen Hermias’ın feci sonunu APella’da öğrenir, anısına bir ağıt düzer. Gerek Pella’da ikamet ettiği sekiz senelik dönem, gerek eğitmenlik vazifesinin içeriği hakkında neredeyse hiçbir şey bilmiyoruz.

Aristoteles, felsefe tarihinin en büyük filozoflarından birisidir.

Philippos’un ölümüyle MÖ 335 İskender tahta oturur. Aristoteles Atina’ya dönüp Akademeia’ya rakip olarak Lykeion’u ya da diğer adıyla Peripatos’u (öğrencileriyle içinde dolaşarak tartıştıkları bir tür çevresi sütunlarla çevrili avlu ya da galeri) kurar. Lykeionlulara verilen Peripatetikoi adı buradan geliyor. Burada on iki sene ders verir.

MÖ 323’te Büyük İskender’in bir Asya seferi esnasında ölmesi üzerine Atina’da Makedon karşıtı bir tepki dalgası peydah olduğu vakit, aslında Makedonculuk zannı taşıyan Aristoteles’e karşı, dine saygısızlık davası açılması söz konusu olur. Bir ölümlüyü -Hermias’ı- anısına bir ilâhi yazarak ölümsüzleştirmekle itham edilir. Bunun üzerine Aristoteles, Sokrates’in yazgısını paylaşmak yerine Atina’yı terk etmeyi seçer: kendi deyişiyle, Atinalılar’a “felsefeye karşı ikinci bir suç işlemeleri” fırsatını tanımak istemez. Annesinin memleketi olan Eğriboz (Evboia) adasındaki Helke’ye Khalkis sığınır. Ertesi yıl MÖ 322’de, altmış üç yaşında hayatını kaybeder.

Bir süre Büyük İskender’e hocalık da yapan Aristoteles İskender’in iktidarı ele geçirmesinin ardından Atina’ya geri dönerek kendi okulu Lyceum’u İÖ 335 yılında kurmuştur.

Okulu 860 yıldan fazla bir süre ayakta kalacaksa da İskender’in 323’teki ölümünün ardından Atinalıların kendisine karşı tavır alması karşısında, Aristoteles Atina’yı terk etmek zorunda kalmış ve çok değil bir yıl sonra, 322 yılında ölmüştür (Skirbekk ve Gilje, 2001: 94-95).

Aristoteles’in Çalışmaları

Aristoteles’in Atina’da kurduğu “Liseum” isimli okulun öğrencileri felsefi ya da bilimsel meseleleri genellikle okulun avlusunda ya da yürüyüş yollarında tartıştıkları için bu okulun mensuplarına “gezinenler” anlamına gelen “peripathetikler” de denmiştir.

Aristoteles’in eserlerine ilişkin üstünkörü bir inceleme bile onun birçok farklı konuda zengin içeriklere sahip önemli eserler kaleme aldığını tespit etmeye yeter. Felsefe tarihinde, bunca farklı konuda bunca önemli eser kaleme almış başka bir isim yoktur. Birçok yorumcu, Aristoteles’in, düşünce tarihinin en azimli ve renkli araştırmacısı olduğu konusunda hemfikirdir. Eserlerinin özet bir dökümü bile okuyucuyu bu fikre ikna etmeye yetecektir.

Aristoteles’in, düşünce tarihine etkileri bakımından başta gelen eserlerinden biri, mantık disiplinini âdeta tek başına inşa ettiği Organon’dur. Bu eser Kategoriler (Kategoriai), Peri Hermeneias (Önerme Üzerine), I. Analitikler (Analytika I), II. Analitikler (Analytika II), Topikler (Topika) ve Sofistik Çürütmeler (Peri Sophistikon Elegkon) adlarını taşıyan altı kitaptan oluşur ve akıl yürütmenin dayandığı temel ilkeleri inceler.

Aristoteles’in felsefenin gelişimini çağlar boyu en çok etkilemiş eseri olan Metafizik, onun “ilk felsefe” (prote philosophia) olarak adlandırdığı, varlık sorunlarını ele alan hacimli bir eserdir. Kitap, Aristoteles’in eserlerini sınıflamaya girişen öğrencisi Andronikos tarafından, filozofun bir diğer eseri olan Physika’dan sonraya konduğu için Metaphysika (fizikten sonra) olarak adlandırılmıştır.

Aristoteles’in birçok eser, mektup ve yazısı içinden özellikle sivrilen diğer önemli eserleri şunlardır: Doğayı incelediği Physika (Fizik), hayvanları ele aldığı Peri ta Zoa Historia (Hayvanlar Üzerine), ruh sorununu ele aldığı Peri Psykhe (Ruh Üzerine), ahlak sorunlarını ele aldığı Ethika Nikomakhea (Nikomakhos Ahlakı) ve Ethika Eudemeia (Eudemos Ahlakı), devlet ve siyaset sorunlarını ele aldığı Politika ve Athenaion (Atinalıların Devleti), hitabeti ele adığı Rhetorika ve sanat konularını ele aldığı Poetika.

Daha Akademia’da çalışırken geniş bir okuyucu kütlesi için kendisinin yayımladığı, çoğu diyalog biçiminde ve Platon felsefesi çerçevesinde kalan, bir iki parçası günümüze kadar gelmiş olan yapıtları ilk araştırmalarıdır. Mantık üzerine yazıları öteden beri Organon (alet) adı altında toplanmıştır. Organon deniyor, çünkü bunlar yöntem sorununu, dolayısıyla bilimsel bilgiye götüren aleti incelerler.

Aristoteles’in en büyük başarısı da bilimsel çalışmayı yöntemleştirmesidir. Bu konuda yazdıkları şunlardır: Kategoriai (Katogoriler), Peri hermeneias (Önerme üzerine), Analytika I (Tasım üzerine), Analytika II (Tanıtlama, tanım, sınıflama ve bilginin üzerine), Topika ( Dialektik tasımlar üzerine) Peri sophistikon elegkhon (Sofistlerin yanlış çıkarımları üzerine), Metaphysika (Metafizik), Physika (Fizik), Peri psykhe (Ruh üzerine).

Ahlak konusunda, Aristoteles’in olduğu ileri sürülen üç yapıt var: Ethika Nikomakheia (Nikomakhos Ahlakı). Devlet felsefesi ile ilgili yapıtları: Politika, Politeia Athenaion (Atinalıların devleti), Rhetorika (Hitabet), Poetika (Sanat öğretisi).

İLGİLİ KONULAR:

• Aristoteles’te madde – form ilişkisi
• Aristoteles ve bilim felsefesi
  
• Aristoteles ve varlık felsefesi
  
• Aristoteles ve siyaset felsefesi
  
• Aristoteles ve bilgi felsefesi
  
• Aristoteles ve doğa felsefesi
  
• Aristoteles’in metafizik anlayışı
  
• Aristoteles’in insan anlayışı
• Peripatos okulu
• De Anima (Ruh Üzerine)
• Aristoteles’te bilim – metafizik İlişkisi
• Aristoteles’in mutluluk anlayışı (Eudaimonizm)
  
• Aristoteles’in ruh anlayışı
• Aristoteles’in erdem anlayışı
  
• Aristoteles’in Platon ile ilişkisi
  
• Kategoriler
• Aristoteles mantığı
  
• Aristoteles ve sanat felsefesi
  
• Aristoteles’ten sonra Yunan felsefesinin durumu
• Aristoteles’in hareket teorisi
• Aristoteles’in değer anlayışı

Hazırlayan: Sosyolog Ömer YILDIRIM
Kaynak: Ömer YILDIRIM’ın Kişisel Ders Notları. Atatürk Üniversitesi Sosyoloji Bölümü 1. Sınıf “Felsefeye Giriş” ve 2., 3., 4. Sınıf “Felsefe Tarihi” Dersleri Ders Notları (Ömer YILDIRIM); Açık Öğretim Felsefe Ders Kitabı