Kavramlarda İçlem ve Kaplam Nedir?

Her kavram hem içine aldığı nesneleri kapsar hem de onların ortak özelliklerini (niteliklerini) işaret eder. Bu kapsama ve işaret etme durumlarına kaplam ve içlem adı verilir.

Buradan hareket edilerek, bir kavramın içine aldığı birey sayısına kaplam adı verilir. Örneğin; “ağaç” kavramının içine aldığı bireyler “meşe”, “çam”, “köknar” vb. oluşturur. O hâlde, bunların hepsi ağaç kavramının kaplamı içerisinde yer alır.

Herhangi bir kavramın içine aldığı konu ve nesnelerin ortak özellikleri o kavramın içlemini oluşturur ve içlem, herhangi bir kavramın içine aldığı konu ve nesnelerin ortak özellikleridir.

İçlem ve kaplam arasında ters yönlü bir ilişki vardır. Yani, bir kavramın içine aldığı bireylerin sayısı (kaplam) ne kadar fazlaysa o bireylerin ortak özellikleri (içlem) o kadar azdır.

Kaplamın genişlemesi, içlemin daralması anlamına gelmektedir ve kaplamın daralması da içlemin genişlemesi anlamındadır. Aşağıdaki gösterim, bu durumun daha net açıklanabilmesi için uygun bir araç olacaktır:

Yukarıdaki kavram sıralamasında, eleman sayısı en fazla olan kavram “varlık”tır. Varlık kavramı kendisinden sonra gelen tüm diğer elemanları da içine alır. Bu nedenle kaplamı en fazla olan kavram, “varlık” kavramıdır.

“Beyaz gül ağacı” kavramının ise taşıdığı özellikler diğer kavramlara göre daha fazla olduğundan, içlemi de en fazla olan kavramdır. Bu bağlamda denilebilir ki konu edilen en genel kavramdan özele doğru gidildikçe içlem, özel kavramdan konu edilen en genel kavrama gidildikçe de kaplam artar.

Aşağıdaki örnek, konuyu daha iyi anlamanıza yardımcı olacaktır:

“Canlı” kavramı, insanları, bitkileri ve hayvanları içine alır. Demek ki bu bireyler canlı kavramının kaplamı içindedir. Şimdi, bu bireylerin ortak özelliklerinin neler olabileceğini düşünelim. Örneğin bahsi geçen bütün kavramlar, solunum yapma özelliğine sahiptir; hepsi büyür, beslenir ve boşaltım yaparlar; ancak “hepsi fotosentez yapar” diyemeyiz; çünkü bu sadece bitki kavramına özgüdür. Bu özellikler de canlı kavramının içlemini oluştururlar.

Şimdi, bu bireylerden sadece “bitki” kavramını ele alalım. Fark edeceğiniz gibi, bitki kavramı canlı kavramına göre daha az sayıda bireyi içermektedir. Çünkü artık insan ve hayvan kavramları dışarıda kalmıştır. Bitki kavramının bireyleri ise ağaç, çiçek, ot gibi varlıklardan oluşmaktadır. Bu bireylerin ortak özelliklerini düşündüğümüzde, yukarıda canlı kavramı için sıraladığımız bütün özelliklerin bu kavramda da bulunduğunu görebiliriz; ancak, bu özelliklere yenilerini de ekleyebiliriz. Örneğin, fotosentez yapma özelliği gibi. Çünkü, bitkilerin tümü fotosentez yapar. Gördüğünüz gibi, canlı kavramının yerine bitki kavramını ele aldığımızda, bu kavramın birey sayısı (kaplam) azaldı, ama bu bireylerin ortak özellikleri (içlem) arttı.

KAPLAM NEDİR?

Kaplam, kaplayan ve kuşatan demektir. İçlem ise bir kavramın kendine has özellikleriyle tanımlanmasıdır.

Kaplam, bir kavramın kapsadığı veya içine aldığı bireyleri, içlem ise bu bireylerin ortak özelliklerini gösterir. Başka bir deyişle kavramın kapsadığı konu ve nesneler onun kaplamını, işaret ettiği özellikler ise onun içlemini oluşturur. İçlem ile kaplam arasında ters orantı vardır. Birisi arttıkça diğeri azalır ya da birisi azaldıkça diğeri artar.

Bir örnekten yola çıkalım: Varlık > Canlı > Bitki > Çiçek > Gül

Bu örnekte, “Varlık” kavramı daha geneldir ve dolayısıyla bu kavramın kaplamı çok, içlemi azdır. “Gül” kavramı varlık kavramına göre daha az geneldir ve bu nedenle varlık kavramına göre gül kavramının kaplamı da daha az, içlemi daha çoktur. Buna göre, varlık bütün canlıları içine alır. Canlı kavramının içine de bitkiler girer. Çiçek bir bitkidir. Gül de bir çiçektir. O hâlde kaplamı en geniş olan şey, “varlık”tır. İçlemi en geniş olan ise “gül”dür. Çünkü güle, diğer çiçeklerden, bitkilerden, canlılardan ve varlıklardan birçok özelliğiyle ayrıldığı için gül denilmiştir.

İÇLEM NEDİR?

Bir kavramın içine aldığı bireylerin ortak özellikleri o kavramın içlemini gösterir. “Gül” kavramının içlemini, ortak özellikleri olan “çiçek”, “bitki”, “canlı”, “varlık” vs. gösterir.

Bir başka örneğe daha bakalım. Aşağıda örneklenen kavramlardan kaplamı en geniş olan genel kavram, “Canlı”dır. Diğer kavramlar onun kaplamında yer alır. Taşıdığı özellikler bakımından içlemi en fazla olan kavram ise “Yeşil erik”tir. Diğer kavramlar onun içleminde yer alır. Yeşil erik kavramından bitki kavramına çıkıldığında yeşil erik ve erik olma özelliği kaybedilir. Canlı kavramından aşağı inildiğinde ise her basamakta daha az konu ve nesne kapsanır. Bu yüzden kaplam azalır. Örneğin; meyve kavramına inildiğinde artık bitki ve canlı türleri kapsanamaz.

Canlı > Bitki > Meyve > Erik > Yeşil erik

Hazırlayan: Sosyolog Ömer YILDIRIM
Kaynak: Ömer YILDIRIM’ın Kişisel Ders Notları. Atatürk Üniversitesi Sosyoloji Bölümü 3. Sınıf “Klasik Mantık” ve “Modern Mantık” Dersleri Ders Notları (Ömer YILDIRIM)