Herakleitos ve Fragmanlar

Herakleitos’un felsefi görüşleri, günümüze ulaşan birtakım fragmanlarından yola çıkılarak bir ölçüde ortaya konabilir ve bu fragmanlarda ileri sürdüğü felsefi düşünceler başlıca üç bölüme ayrılabilir: 1. Bilgi ve felsefe anlayışı, 2. Evren ya da Doğa anlayışı, 3. Ahlak ve yaşama anlayışı.

Herakleitos’un Doğa Üstüne (Peri Physeos) isimli bir kitap yazdığı bilinmektedir. Maalesef bu kitabın tümü elimize ulaşmamış fakat bu kitaba ait olduğu düşünülen yüz kadar cümle parçalar hâlinde günümüze erişmiştir. Bu parçaların her birine, Batı dillerinde parça anlamına gelen fragman adı verilir ve bunlar uluslararası kabul gören bir yöntemle numaralandırılmışlardır.

Bu fragmanların, aradan geçen 2500 yıllık uzunca süreye rağmen günümüze erişebilmiş olmaları büyük bir şans ise de Herakleitos’un felsefi görüşlerini belirlemeye yönelik her çabanın daha en başından eksik kalacağını hatırlatmaları açısından üzücüdürler. Yine de bu fragmanlar bize onun felsefi görüşleri hakkında birçok şeyler söylemektedirler.

Bu fragmanların en önemli biçimsel özelliklerinden biri uyaksız ve ölçüsüz yazılmış olmalarıdır. Eski Yunan felsefesinin, özellikle de Ön-Sokratik felsefenin en tipik özelliği ölçü ve uyakla yazılmış eserlere dayanıyor olmasıydı. Oysa Herakleitos’un fragmanları bu genel özelliğe uymazlar. Öte yandan bu fragmanlar muammalı ve kafa karıştırıcı bir şekilde kaleme alınmışlardır. Dikkatli biçimde değerlendirildiklerinde her birinin sanki çözümü okura bırakılmış birer bulmaca gibi yazıldıkları görülür.

Şark kaynaklı kutsal metinlerin ve hatta İslam dininin kutsal kitabı Kuran’ın üslubunu anımsatan bu bulmaca esaslı söylem, sonraları aralarında Wittgenstein gibi modern isimlerin de bulunduğu birçok önemli düşünürü etkilemiştir. Herakleitos bir fragmanında (92.-93. fragmanlar) kendi yazım tarzı için şöyle söyler: “Delfi’deki tanrıça ne konuşur ne de saklar, o sadece işaret eder.” Bu fragmandan hareketle düşündüğümüzde Herakleitos’un okuruna doğrudan bir şey anlatmak yerine ona sadece göstermeyi yeğlediği, böylece belli bir dürtüyle onun düşüncesini harekete geçirmeyi amaçladığı anlaşılmaktadır.

Herakleitos, fragmanlarında uyaksız, ölçüsüz ve bulmaca esaslı bir üslup kullanır. Bu da onu şark kaynaklı kutsal metinlerin üslubuna yakınlaştırır.

Herakleitos bir fragmanında “Delfi’deki (Yunan dünyasında büyük bir kehanet merkezi) tanrıça ne konuşur ne de saklar, o sadece işaret eder” demiş, kendisi de bu esasa göre yazmıştır.

Hazırlayan: Sosyolog Ömer YILDIRIM
Kaynak: Ömer YILDIRIM’ın Kişisel Ders Notları. Atatürk Üniversitesi Sosyoloji Bölümü 1. Sınıf “Felsefeye Giriş” ve 2., 3., 4. Sınıf “Felsefe Tarihi” Dersleri Ders Notları (Ömer YILDIRIM); Açık Öğretim Felsefe Ders Kitabı